Türklerde akrabalık duygusu, geçmişte olduğu gibi bugün de en canlı ilişkilerle yaşamaktadır. Toplum yapısının sağlam olmasında bu ilişkiler son derece önemlidir. Birlik, beraberlik, dayanışma, yardımlaşma, hoşgörü ve sorunların paylaşımı bu ilişkilerin gelişmişliğiyle orantılıdır. Çünkü aile bağları, gelişmişlik derecesinde güçlenir. Güçlü bağlar, akrabalık birliğinin istikrarını sağlar. Bu sistematiğin Türklerin toplum yapısında kararlılık göstermesi ise, Türkçedeki akrabalık adlarındaki çeşitliliğe zemin hazırlamıştır. Bu sebeple Türkçe akrabalık bildiren sözcükler bakımından dünyanın en zengin dilleri arasında yer alır. Başka dillerde birden fazla akrabalık adı bir sözcükle karşılanırken Türkçede her akrabalık bağı için farklı bir sözcük kullanılır. Bunlar, aile fertlerinin birbirine yakınlığı nispetinde türetilen ve uzun bir tarihî süreç içerisinde varlığını koruyan sözcüklerdir. Köklü bir geçmişin görüntüsünü yansıtan bu sözcükler, Orhun Yazıtlarından başlamak üzere Türk dilinin farklı dönemlerinde kaleme alınan çeşitli eserlerde bulunmaktadır. Günümüz Türk lehçelerinde çok az değişikliğe uğramış şekilleriyle de hâlen yaşamaktadır. Bu bakımdan akrabalık adları üzerinde yapılacak çalışmalar, sadece Türk dili tarihinin değil aynı zamanda Türk kültür tarihinin aydınlatılmasına da yardımcı olacaktır. Özellikle adbilim alanına kazandıracakları ile dilbilim araştırmalarına önemli katkılarda bulunacaktır. Bu çalışmada, akrabalık adlarına sınırlama getirilmiş, evlilik yoluyla akrabalık bildiren kayın merkezli sözcükler üzerinde durulmuş; kan yoluyla akrabalık bildiren sözcükler ile özlük-üveylik bildiren sözcükler çalışmaya dâhil edilmemiştir. Hukuk dilindeki akrabalık ve hısımlık sözcüklerinin eşleştirmesi dikkate alınarak hısım yerine akraba sözcüğünün kullanılması tercih edilmiştir. İlk önce akrabalık ve hısımlık terimleri hakkında bilgi verilmiş; akraba adları tasnif edilmiş sonra da kayın akrabalığına dayalı sözcükler ele alınarak incelenmiştir. İncelemede, sözcüklerin kökenleri verilmiş; kökenleri hakkında ileri sürülen görüşler değerlendirilmiş; tarihî Türk lehçelerindeki şekilleri gösterilmiş; tanıklandığı metinlerden örnekler sunulmuş ve ardından bugünkü Türk lehçeleri ile Türkiye Türkçesi ağızlarında yaşayan biçimleri verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Aile bağları, akrabalık ilişkileri, akrabalık adları, kayın akrabalığı, kayın sözcüğü
|